1945

W styczniu 1945 r. Armia Czerwona ruszyła znad Wisły do kolejnej wielkiej ofensywy i błyskawicznie parła naprzód - przez miasto przelewał się tłum wyczerpanych uciekinierów ze wschodu, do których wnet przyłączyło się również większość jego cywilnych mieszkańców. Docierali do niego również liczni żołnierze z rozbitych jednostek, natychmiast wcielani do garnizonu „twierdzy”, którą ogłoszono Kostrzyn, rozpoczynając gorączkowe przygotowania do jego obrony. Ta opierała się głównie na doraźnie przysposobionej do walki zabudowie cywilnej oraz umocnieniach polowych, wykorzystano jednak również te z zachowanych starych warownych dzieł, których położenie temu sprzyjało. Pod koniec miesiąca czołowe oddziały radzieckie zbliżały się już do Odry - 31 stycznia czerwonoarmiści uchwycili pierwszy przyczółek na jej zachodnim brzegu, pod Kienitz na północny-zachód od Kostrzyna. Tego samego dnia do Nowego Miasta wtargnął pododdział czołgów, docierając do samego śródmieścia, ale atak odparto. W pierwszych dniach lutego wojska radzieckie przy coraz silniejszym przeciwdziałaniu Niemców uchwyciły i poszerzyły kolejne przyczółki na Odrze po obu stronach Kostrzyna i szczelnie osaczyły miasto, jednak próby jego zdobycia "z marszu" nie powiodły się.

Rozpoznane i domniemane umocnienia Twierdzy Kostrzyn oraz podział jej załogi na grupy bojowe według ustaleń Torstena Fudela (Der Krieg an der Oder, Wahlsdorf 2011). Dokumentacją prac fortyfikacyjnych wykonanych w Kostrzynie od końca stycznia 1945 r. nie dysponujemy, a po upływie 70 lat umocnienia polowe z tego okresu zachowały się, do tego w stanie szczątkowym, tylko w niektórych miejscach. Dane te można po części  uzupełnić w oparciu o analizę dawnych zdjęć lotniczych oraz współczesnych zdjęć lidarowych, wyniki jednak zawsze będą dość niepewne. Pewnych dodatkowych wskazówek dostarczają radzieckie szkice sytuacyjne, identyfikujące m. in. pas zapór drutowych na wschodnim skraju Nowego Miasta. Radzieckie rozpoznanie miało jednak bardzo fragmentaryczny obraz umocnień w głębi miasta, do tego po części błędnie identyfikowało grupy bojowe, najwyraźniej nie doceniając sił i rozbudowy inżynieryjnej obrony.

Znaczenie Kostrzyna wynikało z faktu, iż przebiegały przezeń linia kolejowa i szosa na Berlin - niezbędne do zasilania finalnej operacji wojny w Europie. Zadaniem garnizonu było zatem jak najdłuższe przeszkadzanie przeciwnikowi w opanowaniu i rekonstrukcji mostów. Wehrmacht zdołał otworzyć i utrzymać łączący miasto z zapleczem i rozdzielający radzieckie przyczółki korytarz („Pozycję Schlauch”), przez który stopniowo ewakuowano zeń ludność cywilną, tą samą drogą docierało do Twierdzy zaopatrzenie.

Stare Miasto na krótko przed jego unicestwieniem - zdjęcie z 18 marca 1945 r. (Landesvermessung und Geobasisinformation Brandenburg / Brandenburski Bank Informacji Geodezyjnej i Kartograficznej, sygn. 1945039 45 3106)

6 marca Armia Czerwona rozpoczęła symultaniczne natarcie na prawym brzegu Warty i lewym brzegu Kanału Powodziowego Odry, które w założeniu miało doprowadzić do zupełnej likwidacji Twierdzy. Po tygodniu zażartych walk opanowała dzielnice Nowe Miasto i Kietz - przy okazji niemal doszczętnie je niszcząc - jednak zadania nie wykonała, bo Niemcy utrzymali trudno dostępne w okresie wiosennego przyboru Stare Miasto i komunikujący je z własnymi liniami korytarz, nadal kontrolując mosty.

Poniżej: szturm Nowego Miasta na podstawie źródeł niemieckich i przyczynku: Грылев А. H, Воробьев Ф. Д., Бой 32-го стрелкового корпуса за город Кюстрин (Костшин) (6—12 марта 1945 г.), wydanego w ramach opracowania Наступление стрелкового корпуса (Сборник тактических примеров из Великой Отечественной войны) - Воениздат, Moskwa 1958. 
Po demonstracjach na wschodnim skraju Nowego Miasta 7 marca XXXII Korpus Strzelecki ruszył do szturmu z północnego zachodu siłami 295 Dywizji Strzeleckiej. Wobec zażartego oporu jego dowódca zmuszony był już po południu tego dnia wprowadzić do walki swój odwód - 416 Dywizję Strzelecką (1368 i 1374 ps). Dowódca odcinka Nowe Miasto próbował zaryglować wyłom przeciwuderzeniami (strzałki konturowe), a gdy te nie przyniosły sukcesu, zamknął swoim odwodem jego bok wzdłuż kolei na Szczecin. Działający tutaj radziecki 1040 Pułk Strzelecki został niemal w całości związany i dopiero w nocy mógł skoncentrować siły do uderzenia na dworzec, ubezpieczając się od kolei jednym batalionem. Przed świtem 8 marca obrońcy próbowali bez powodzenia odrzucić napastnika za linię kolejową. W ciągu tego dnia XXXII Korpus poczynił postępy, nie zdołał jednak opanować przepraw przez Wartę, a 1040 Pułk Strzelecki domknął pierścień okrążenia wokół północnej części dzielnicy dopiero w późnych godzinach nocnych.
W nocy na 9 marca ewakuowano przedmościa, pozostawiając kilka tysięcy obrońców Nowego Miasta samym sobie.  W ciągu dnia oddziały radzieckie wyszły szerokim frontem na brzeg Warty, pododdział 1038 Pułku Strzeleckiego przeprawił się nawet przez rzekę, a następnego dnia kolejny uchwycił przedmoście w biegu Kolei Wschodniej, jednak sąsiedni 1368 Pułk poniósł jedynie ciężkie straty. Przyczółków 1038 Pułku nie udało się rozszerzyć i ostatecznie je ewakuowano. 9 i 10 marca XXXII Korpus Strzelecki szczelnie zamknął i zredukował kocioł w północnej części miasta - 12 marca ostatecznie go zlikwidował, zmuszony jednak zaangażować do tego większość sił.

 

Na zdobytym Nowym Mieście - kadr z filmu udostępnionego Muzeum przez Ruch Poszukiwawczy Rosji (Ogólnorosyjski Ruch Społeczny ds. Uwiecznienia Pamięci Poległych w Obronie Ojczyzny), który można obejrzeć w stałej ekspozycji w Bastionie Filip.

Dopiero 22 marca wojska radzieckie rozpoczęły operację, która wnet doprowadziła do połączenia ich przyczółków w jeden większy i odcięcia Twierdzy Kostrzyn od zaplecza. Ponawiane próby przyjścia jej z odsieczą nie miały powodzenia - nie mogły tego zmienić nawet osobiste interwencje Hitlera. Od 24 marca zintensyfikowano ostrzał i bombardowanie Starego Miasta, obracając je w stos ruin. W następnych dniach Armia Czerwona sukcesywnie zredukowała pozostały obszar Twierdzy, w końcu ściskając jej obrońców w środkowej części Wyspy Odrzańskiej i na niewielkim przedmościu po zachodniej stronie Kanału Powodziowego Odry. Z tego ostatniego resztki garnizonu przebijały się w nocy na 30 marca do własnych linii, do których dotrzeć miało ostatecznie ok. 1000 żołnierzy - jeszcze w początkach miesiąca garnizon Twierdzy obejmował do 10.000 kombatantów…

Odcięcie i likwidacja Twierdzy Kostrzyn 22-30 marca 1945 r.  wg. Сборник военно-исторических материалов Великой Отечественной войны. Выпуск 6. Главное военно-научное управление Генерального Штаба Советской Армии. Военно-историческое управление. — М.: Воениздат МВС СССР, 1952.

Zwycięzcy natychmiast przystąpili do budowy zastępczych mostów drogowych oraz doraźnych przepraw kolejowych opartych o zerwane mosty Kolei Wschodniej. Mimo szkód wyrządzanych przez ataki lotnicze 25 kwietnia pierwszy pociąg przejechał po nich i dotarł do dworca Lichtenberg w Berlinie.

Centralna część Starego Miasta przed…

…i po bitwie.

Bitwa pochłonęła nieznaną liczbę śmiertelnych ofiar, która sięgnąć mogła nawet 10.000. Na terenie miasta po dziś dzień znajduje się i ekshumuje ludzkie szczątki. Ponad 90%  jego zabudowy legło w gruzach. Najstarsze dzieła Twierdzy doznały poważnych uszkodzeń wskutek ostrzału z nowoczesnych dział i trafień bombami lotniczymi. Kostrzyn zapadł w sen.

Bój XXXII Korpusu Strzeleckiego o miasto Küstrin (Kostrzyn)

Tekst i opracowanie ilustracji: Marcin Wichrowski